- Tryptyk z Tychowa (dawniej Starego Dębna)

Tryptyk z Tychowa (dawniej: Starego Dębna)

1 Historia:

Na temat historii ołtarza niewiele można powiedzieć. Wiadomo, że do 1976 roku znajdował się w kościele pw. św. Szczepana w Starym Dębnie. Po remoncie kościoła Parafialnego w Tychowie, znalazł tu swoje nowe miejsce.

W 1643 roku świątynia w Starym Dębnie uległa spaleniu. Nie wiadomo kiedy dokładnie wzniesiono na jej miejscu nowy kościół, prawdopodobnie stało się to w drugiej połowie XVII wieku. Najwcześniejsze zapisy z ksiąg kościelnych pochodzą z 1713 roku. Być może wówczas, w ramach wyposażenia nowo odbudowanej świątyni umieszczono w niej gotycki ołtarz ze Zwiastowaniem. W 1890 roku został on opisany przez Böttgera. Skrzydła ołtarza były wtedy unieruchomione i przytwierdzone do parapetu empory wschodniej. Böttger nie wspomina o malowidle z mszą św. Grzegorza na odwrocie skrzydeł bocznych (prawdopodobnie ze względu na to, że nie były one eksponowane).

Zabytek odnotowany został również w 1922 roku przez Juliusa Kohte w katalogu Georga Dehio. Określono go jako ołtarz późnogotycki ze Zwiastowaniem oraz świętymi Piotrem i Pawłem.

Kolejnych materiałów źródłowych, dokumentujących zmiany jakimi na początku XX wieku podlegał gotycki ołtarz ze Starego Dębna, dostarczają wykonane w pierwszym 30-leciu XX wieku fotografie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie. Na pierwszych z nich, z pierwszego 20-lecia tego wieku, widać stan opisany przez Böttgera i Kohte, szafa ołtarzowa bez predelli, z akantowymi uszakami i zwieńczeniem, oraz umieszczoną w zwieńczeniu owalną tablicą inskrypcyjną z cytatem z Ewangelii św. Mateusza, napisanym minuskułą gotycką:

KOMMT HER

ZU MIR ALLE! EV.

MATTHÄI 11 V. 28

W 1933 roku, w trakcie generalnego remontu świątyni w Starym Dębnie, gotyckie retabulum wraz z nowożytnymi dodatkami poddano pracom konserwatorskim. Zmiany udokumentowano na fotografiach (w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie). Przemalowano m. in. późnogotyckie figury, zmieniono kolorystykę uszaków i zwieńczenia, zmieniono też inskrypcję w zwieńczeniu, zastępując cytat z Ewangelii św. Mateusza cytatem z Ewangelii św. Jana:

ICH BIN DER

WEG DIE WAHRHEIT

UND DAS LEBEN

Pod płaskorzeźbą ze sceną Zwiastowania zrekonstruowano płycinę z kranelażem na wzór tych w skrzydłach ołtarza. Wtedy również zestawiono nastawę z drewnianą predellą z malowanymi: sceną Ukrzyżowania i herbami rodów von Kleist i Heydebreck. Zauważono również malowidło z mszą św. Grzegorza na odwrocie skrzydeł ołtarza, co udokumentowano na fotografii (fot. w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie).

W 1968 roku ołtarz poddano konserwacji w Pracowni Sztuki Zdobniczej PKZ w Warszawie.

Z kościoła w Starym Dębnie do Tychowa zabytek przeniesiono w roku 1976. Zmieniono wówczas orientację wnętrza tychowskiego kościoła, umieszczając tryptyk we wtórnie wybudowanej ścianie zachodniej, oddzielającej kruchtę podwieżową od przestrzeni dawnej nawy. Skrzydła ołtarza ponownie przytwierdzono na stałe do ściany, uniemożliwiając zamknięcie tryptyku i ukrywając malowidło z mszą św. Grzegorza.

2. Ołtarz

Ołtarz składa się z retabulum w formie niewielkiej, prostej, dwuskrzydłowej szafy, oraz predelli.

1. Szafa retabulum otwarta

   Otwarte retabulum posiada dekorację rzeźbiarską polichromowaną, na którą składają się płaskorzeźbione, we wzór owoców granatu tło, pełnoplastyczne elementy maswerkowe w zwieńczeniach pól oraz pełnoplastyczne figury, rozmieszczone w trzech kwaterach utworzonych naturalnie przez centralną część retabulum i skrzydła.

Ikonografia

W części centralnej umieszczono scenę zwiastowania z Matką Bożą po lewej i Archaniołem Gabrielem po prawej stronie, W lewej kwaterze widnieje rzeźbiona postać św. Bartłomieja z nożem, w prawej natomiast św. Jana Ewangelisty z kielichem w lewych dłoniach.

Rzeźby z ołtarza w Tychowie przypisywano od dawna warsztatowi pomorskiemu, jednak dopiero ostatnio (2004 r.) Adam S. Labuda zasugerował bliższe ich związki z warsztatem Mistrza Pasji Chociwelskiej. Idąc więc tropem literatury najbliższych analogii należałoby więc szukać wśród dzieł kołobrzeskich warsztatów – wspomnianego wyżej Mistrza Pasji Chociwelskiej, oraz Jakuba Vridacha (z którym to warsztatem wiązany jest obraz z rewersów bocznych skrzydeł tryptyku tychowskiego, a który to warsztat prawdopodobnie był odpowiedzialny również za wykonanie dekoracji rzeźbiarskiej tryptyków Ostatniej Wieczerzy i Trzech Króli z kolegiaty w Kołobrzegu). Wskazane byłoby wykonanie w tym kierunku badań dendrochronologicznych i przeprowadzenia dokładnej analizy porównawczej stylów tryptyku tychowskiego z dziełami wymienionych warsztatów.

B. Szafa retabulum zamknięta

Na rewersach bocznych skrzydeł nastawy z Tychowa wyobrażono rzadki na terenach Polski temat Mszy św. Grzegorza. Obraz nie jest podzielony na kwatery. Pomimo przedstawienia na dwóch skrzydłach, kompozycja stanowi całość.

Nad wyobrażonym z lewej strony ołtarzem, widnieje, przedstawiony w półpostaci, wstający z grobu Chrystus. Obok niego widoczne są głowy trzech łotrów, należące do repertuaru przedstawień Arma Christi. Z ran Chrystusa sączy się strużkami krew, spływając do ustawionego przed nim kielicha i obmywając leżącą obok hostię. Przed ołtarzem klęczy składając ręce do modlitwy, papież Grzegorz Wielki. Towarzyszy mu z lewej strony, również klęczące, trzymający zapaloną świecę celebrans, oraz, wyobrażeni na drugim planie za papieżem stojący opat i kardynał.

Temat cudownej mszy św. Grzegorza trwał w plastyce stosunkowo krótko, niewiele ponad sto lat: odpoczątku XV do początku XVI wieku (pojawił się ponownie dopiero w dobie potrydenckiej, w ramach polemiki z protestantami), przy czym rozpowszechniony był głównie w grafice ulotnej i książkowej, a także w miniatorstwie. Na nastawach ołtarzowych pojawiać się zaczął częściej dopiero pod koniec XV wieku. Był to temat, który ukształtował się na zachodzie Europy. Na terenach Polski średniowiecznej, oraz związanych z nią Pomorzem i na Śląsku, bardzo rzadki.

Ze względu na temat Mszy św. Grzegorza, oraz związek z warsztatem Jakuba Vridacha, retabulum

można z dość dużą pewnością datować na sam początek XVI wieku (pierwsze 10-lecie?) (potwierdzenie pierwotnego datowania)

Predella

Wykonana około 100 lat później. Węższa na dole, rozszerza się ku górze tak, ze jej górna krawędź odpowiada długości otwartej szafy nastawy. Posiada dekorację malarską, a boczne, górne krawędzie przycięte zostały dodatkowo w kontur przez nią wyznaczany.

Dekoracja posiada cechy manierystyczne. Płaska, biała taśma wydziela w predelli trzy kwatery. Dwie z nich, boczne, wypełniają malowane herby (lewej rodu von Kleist, z prawej zaś Heidebreck), środkową zaś przedstawienie Ukrzyżowanego na złotym tle. Na bocznych górnych krawędziach profile maszkaronów.

Predella zestawiona z szafą ołtarza wtórnie. Pierwotna predella gotycka szerokością odpowiadała zapewne kwaterze środkowej. Prawdopodobnie pochodzi ona z innego zabytku.

                                             Bronisław Gajewski - na podstawie oprac. B. Szmelter-Fausek, M. Fausek, Dokumentacja prac konserwatorskich gotyckiego tryptyku z pocz. XVI w. i manierystycznej predelli z pocz. XVII w. z kościoła pw. M. B. Wspomożenia Wiernych w Tychowie, I etap prac, Toruń 2016.